တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်စံးတၢ်န့ၣ်မ့ၢ်မနုၤလဲၣ်.
ဒ်ပစံးတ့ၢ်လၢထးအသိး တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်အံၤန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်သဟီၣ်တခါလၢအမၤကလၢၤၦၤဒီးတုၤမ့ၢ်အအါတလၢန့ၣ်ဘၣ်ၦၤတမုာ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ညီနူၤတၢ်လၢတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်အံၤန့ၣ် ပထံၣ်အီၤတသ့ဘၣ်ဘၣ်ဆၣ် ပတူၢ်ဘၣ်အီၤသ့ဝဲန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်အံၤအိၣ်ဝဲအကလုာ်ကလုာ်ဒီးဟဲခီဖျိသ့ဝဲကျဲအဘိဘိစ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်လၢပပာ်ဖျါထီၣ်အီၤခဲအံၤန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ မုၢ်တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်လၢဘၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါအီၤဒ် လီသဟီၣ်ထးနါကျိၤတခါလၢအဟဲခီဖျိလၢမုၢ်တၢ်ကပီၤအကျါန့ၣ်လီၤ. မုၢ်ဆါတၢ်ကပီၤလၢပထံၣ်ဘၣ်အီၤအံၤန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ကပီၤလၢအဟဲကဲထီၣ်သးခီဖျိ လီသဟီၣ်ထးနါဆံးဆံးဖိလၢအအိၣ် ဝ.၄ မဲၣ်ခရိၣ် ဒီး ဝ.၇ မဲၣ်ခရိၣ်အဘၢၣ်စၢၤတၢ်အလွဲၣ်တဖၣ်ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်သးအဃိန့ၣ်လီၤ.
လီသဟီၣ်ထးနါကျိၤဆံးဆံးဖိအံၤပကွၢ်အီၤလၢပမဲာ်ချံမုၢ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤန့ၣ်ပထံၣ်အီၤတသ့ဘၣ်ဘၣ်ဆၣ် ပမ့ၢ်စူကါစဲအ့ၣ်ပီလီလၢပတီၢ်ထီတဖၣ်ဒီးကွၢ်အီၤန့ၣ် ပကထံၣ်ဘၣ်လၢအလွဲၣ်အိၣ်ဝဲကလုာ်ကလုာ်န့ၣ်လီၤ. လီသဟီၣ်ထးနါကျိၤအလွဲၢ်လၢအအိၣ်ဖဲ ဝ.၄ ဒီး ဝ.၇ အဘၢၣ်စၢၤတဖၣ်အံၤဒုးကဲထီၣ်ဝဲတၢ်ကပီၤလၢပကထံၣ်တၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. မ့မ့ၢ်လီသဟီၣ်ထးနါကျိၤအလွဲၢ်လၢအဖုၣ်န့ၢ်မ့တမ့ၢ်အဆံးန့ၢ် ဝ.၄မဲၣ်ခရိၣ်တဖၣ်န့ၣ်ဒုးကဲထီၣ်ဝဲတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်တဖၣ်ဒီး မ့မ့ၢ်လီသဟီၣ်ထးနါကျိၤလၢ အါမ့တမ့ၢ်ထီန့ၢ် ဝ.၇ မဲၣ်ခရိၣ်တဖၣ်တခီဒုးကဲထီၣ်ဝဲထးနါသဟီၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိပသ့ၣ်ညါသ့လၢတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်အံၤမ့ၢ်တၢ်လၢအရ့ဒိၣ်နီၢ်မးတခါလၢပဝဲၦၤကညီဒီးတၢ်မူတၢ်မဲတၢ်မါခဲလၢာ်လၢဟီၣ်ခိၣ်တဖျၢၣ်အံၤအဖီခိၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
မ့ၢ်သနၣ်က့ ပမ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်ကဒါက့ၤမုၢ်မဆါတနံၤညါအံၤန့ၣ် ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်အံၤဟဲအါဒိၣ်ထီၣ်ဝဲရူၢ်ရူၢ်တုၤဒၣ်လဲၣ်လၢကဲထီၣ်တၢ်ဘၣ်ယိၣ်လၢဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပမ့တပလီၢ်ကတဲာ်ကတီၤဆိသးလၢဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အတၢ်ဟဲကိၢ်ဒိၣ်ထီၣ်အံၤဘၣ်န့ၣ်ဒီး မုၢ်တနံၤကကဲထီၣ်တၢ်ကီတၢ်ခဲဖးဒိၣ်တမံၤတုၤလၢမၤလီၤတုာ်ကွံာ်တၢ်သးသမူဒီးတၢ်မဲတၢ်မါခဲလၢာ်လၢဟီၣ်ခိၣ်တဘ့ၣ်ညါအံၤအဖီခိၣ်သ့ဝဲန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အတၢ်ဟဲကိၢ်ဒိၣ်ထီၣ်အဂ့ၢ်
ပမ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်လၢဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အံၤလိၣ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ကိၢ်သဟီၣ် လီၤဆီဒၣ်တၢ်မုၢ်တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်လၢတၢ်မဲတၢ်မါဒီးတၢ်သးသမူတဖၣ်ကအိၣ်မူအိၣ်ဂဲၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်သနၣ်က့ ပမ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်စိၤဆၢကတီၢ်ခဲအံၤ တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်လၢဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်လိၣ်ဘၣ်အီၤအံၤ ဟဲအါဒိၣ်ထီၣ်န့ၢ်အလီၤကယီကယီအဃိ တၢ်အံၤကဲထီၣ်က့ၤဝဲတၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်လၢဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အပူၤတၢ်သးသမူဒီးတၢ်မဲတၢ်မါတဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ တၢ်သံကွၢ်အိၣ်ထီၣ်ဝဲလၢ ဘၣ်မနုၤအဃိတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်အံၤဟဲအါထီၣ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အံၤဘၣ်ဟဲကိၢ်ဒိၣ်ထီၣ်လဲၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.
ဒ်သိးဒီးပကသ့ၣ်ညါ ဘၣ်မနုၤဃိတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်အံၤဟဲအါထီၣ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အံၤဘၣ်ဟဲကိၢ်ဒိၣ်ထီၣ်အဂ့ၢ်လဲၣ်န့ၣ် အဆိကတၢၢ်ပကဘၣ်နၢ်ပၢၤဝဲ (Greenhouse effect) ဟံၣ်လါသဟီၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်လၢဟံၣ်လါသဟီၣ် (Greenhouse effect) စံးတၢ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ န့ဆၢၣ်တၢ်မၤကျိၤကျဲတခါလၢအမၤဘၣ်လိၣ်ဖိၣ်ဒ့တၢ်ကိၢ်သ ဟီၣ် လၢဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အံၤအဖီခိၣ်ဒီးကၢၤဃာ်ဝဲတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်ဒ်တၢ်သးသမူဒီးတၢ်မဲတၢ်မါတဖၣ်ကမူသ့အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
လီသဟီၣ်ထးနးလၢအအိၣ်ဖဲမုၢ်တၢ်ကပီၤကျါအံၤဟဲလီၤဘၣ်ဆူဟီၣ်ခိၣ်ဒီးကဲထီၣ်ဝဲတၢ်ကပီၤႇ ထးနါသဟီၣ်ဒီးတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်အံၤအကျါတနီၤန့ၣ် က့ၤထီၣ်ကဒါက့ၤဆူ ဟီၣ်ခိၣ်ချၢ မူပျီပူၤန့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်သနၣ်က့ (Greenhouse effect)အပူၤ (green house Gases) ဟံၣ်လါဂာ်သဝံဒ်အမ့ၢ် ကၣ်ပိၣ်ဒဲၣ်အီဆဲႇ မဲသၢၣ်ဒီးနဲၣ်ထြိၣ်ကၠ့ၣ်တဖၣ်က့ၤထုးနုာ်ကဒါက့ၤဝဲတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်လၢအဟး ကွံာ်တဖၣ်အ ကျါတနီၤဆူဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အကလံၤသဝံးပူၤသ့ဒီးတၢ်အံၤကဲထီၣ်ဝဲတၢ်ကၢၤဃာ်ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အတၢ်ကိၢ်သဟီၣ်ဒ်သိးဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အံၤကအိၣ်ကလၢၤထီဘိအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်သနၣ်က့(green house Gases)တဖၣ်အံၤမ့ၢ်ဟဲအါ ဒိၣ်ထီၣ်တလၢလၢဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အကလံၤသဝံကျါန့ၣ် အဝဲအတၢ်ထုးန့ၢ်တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်တဖၣ်စ့ၢ်ကီးကအါထီၣ်ဝဲကွ့ၢ်ကွ့ၢ်ဒီးတၢ်အံၤကဒုးကကဲထီၣ်ဝဲဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အတၢ်ကိၢ်သွးဒိၣ်ထီၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်လၢ(green house Gases)တဖၣ်အံၤဟဲကဲထီၣ်လၢန့ဆၢၣ်အိၣ်ဝဲအသိး လၢၦၤကညီတဖၣ်အဃိဟဲကဲ ထီၣ် ဝဲအိၣ်စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. ပမ့ၢ်ဘၣ်ကွၢ်လၢမုၢ်မဆါတနံၤအံၤန့ၣ် လၢၦၤကညီတဖၣ်အဃိတၢ်ဂ့ၢ်မိၢ်ၦၢ်လၢအဒုးကဲထီၣ်green house Gasesတဖၣ်အဒိၣ်ကတၢၢ်မ့ၢ်ဝဲ စဲဖီကဟၣ်တဖၣ်ဒီးတၢ်မၤလီၤဟိလီၤပျီသ့ၣ်ၦၢ်တဖၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ. ဒီးတၢ်အံၤဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ Anthropogenic or Human – included Climate Change ၦၤကညီတဖၣ်အဃိန့ဆၢၣ်တၢ်ဆီတလဲလၢဟဲကဲထီၣ်သး န့ၣ်လီၤ.
ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အံၤအပူၤ ကစၢၢ်မ့ၣ်အူအတၢ်ပိၢ်ဖးဒီးမုၢ်တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်တဖၣ်အဃိ Greenhouse Gases ဟံၣ်လါဂာ်သဝံတဖၣ်ဟဲအါထီၣ်ဝဲသ့ဘၣ်ဆၣ် တၢ်အံၤတမ့ၢ်တၢ်လၢအကဲထီၣ်သးကိးဆၢကတီၢ်ဒဲဘၣ်ဒီးမ့ၢ်ဒၣ်တၢ်တဘျီတခီၣ်လီၤအဃိတၢ်ပိာ်ထွဲလၢအဒုးကဲထီၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အတၢ်ကိၢ်(GMST)န့ၣ်မ့ၢ်ဒၣ်တၢ်တစိၤတလီၤဖိဧိၤန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်သနၣ်က့မ့မ့ၢ်Greenhouse Gases လၢအကဲထီၣ်လၢၦၤကညီတဖၣ်အဃိတခီ တမ့ၢ်တၢ်တဘျီတခီၣ်ဒ်န့ဆၢၣ်အသိးဘၣ်ဒီးမ့ၢ်တၢ်လၢအကဲထီၣ်သးတပယုၢ်ဃီအဃိ တနံၣ်ဘၣ်တနံၣ်Greenhouse Gases တဖၣ်အံၤဟဲအါထီၣ်ဝဲကွ့ၢ်ကွ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.
န့ဆၢၣ်တၢ်ဂ့ၢ်အဃိ ဒီးၦၤကညီတဖၣ်အတၢ်မၤအဃိ Greenhouse Gases ဟံၣ်လါဂာ်သဝံတဖၣ်အံၤတ နံၣ်ဘၣ်တနံၣ်ဟဲအါထီၣ်ဝဲလၢဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အကလံၤသဝံးကျါအါဒိၣ်န့ၢ်အကြၢးအိၣ်အသိးန့ၣ်အဃိ ကဲထီၣ် က့ၤတၢ်ထုးန့ၢ်တၢ်ကိၢ်သဟီၣ်အါအါဂီၢ်ဂီၢ်ဒီးတၢ်အံၤဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အတၢ်ကိၢ်သွးဒိၣ်ထီၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိမ်ပဝဲၦၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခဲလၢာ်ပကပာ်သူၣ်ပာ်သးဒီးကတဲာ်ကတီၤသကိးက့ၤဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ်အံၤလၢစၢၤသွဲၣ်သီခါဆူမဲာ်ညါတဖၣ်အဂီၢ်တက့ၢ်.
